پیدایش چای در ایران

هرچند در مورد چای ایرانی مطالب زیادی نوشته شده ولی در مورد پیدایش و پیشینه‌ی چای ایرانی تعداد منابع مستند و موثق، چندان زیاد نیست. در این مقاله به بررسی پیدایش و گسترش کشت چای ایرانی می‌پردازیم و در مورد انواع چای ایرانی نیز نکته‌هایی را ذکر می کنیم.

ویژگی‌های چای ایرانی (چای سیاه ایرانی)

در شمال ایران به‌طورمعمول چای ایرانی در سه فصل بهار، تابستان و پاییز کشت می‌شود. با ادغام اصلی‌ترین تقسیم‌بندی‌های چای ایرانی (چای شمال)، می‌توان چای ایرانی را به شکل در پی آمده تقسیم‌بندی کرد:

چای سرگل ایرانی

که از بالاترین قسمت برگ‌های چای و فقط در فصل بهار تولید می‌شود. به اعتقاد بسیاری، چای سرگل، بهترین چای دنیا است، کمی تلخ و گس است و ظاهر آن شکل پیچی دارد و عطر فوق‌العاده‌ای از آن به مشام می‌رسد. هم‌چنین از چای بهاره نیز برای چایی که در فصل بهار به دست می‌آید نام برده می‌شود.

چای قلم ایرانی

از برگ‌های بالایی و برگ موسوم به برگ سوم گیاه چای به دست می‌آید. چای قلم، درشت‌تر است و برخی آن را خوش‌رنگ‌ترین چای ایرانی می‌دانند.

چای ممتاز ایرانی

ایرانی که ترکیبی از برگ‌های بالایی و پایینی گیاه چای است. چای ممتاز ایرانی تلخی و گسی متعادلی دارد.

چای شکسته ایرانی

که از برگ‌های وسط و برگ‌های انتهایی گیاه مذکور به دست می‌آید و اندازه‌ی کوچک‌تری دارد. هم‌چنین چای شکسته‌ی تجاری مخلوطی از انواع چای ایرانی محسوب می‌شود.

چای باروتی ایرانی

که از برگ‌های انتهایی گیاه چای حاصل می‌شود و به آن چای کله ‌مورچه‌ای نیز گفته می‌شود.

به‌طور کلی چای ایرانی دارای مقدار بیش تری از «کافئین» است که موجب ایجاد آرامش بیش تر می‌شود. چای ایرانی در صورت اصل بودن، در استکان چای، حتی بعد از سپری شدن چندین ساعت تغییر رنگ نمی‌دهد. متأسفانه اغلب، این تصور غلط وجود دارد که هر چای که کمی دیر رنگ بگیرد مرغوب نیست. این تفکر، غلط است و زود رنگ گرفتن چای ناشی از افزودنی‌هایی است که به چای اضافه می‌شود و نه چای طبیعی و یا این که مربوط به خواص برگ‌های پایینی چای است که از آن به نام چای باروتی نام برده می‌شود ولی ازلحاظ کیفیت، پایین‌تر از چای سرگل، قلم و شکسته است.

تاریخچه‌ی چای ایرانی

بیش تر اسناد مکتوب در مورد وجود چای در ایران در سفرنامه‌های افراد خارجی که از ایران بازدید کرده‌اند وجود دارد که تا به قرن پانزدهم میلادی می‌رسد. وجود راه ابریشم، مهم‌ترین تأثیر را در انتقال چای از چین و دیگر نقاط چای خیز آسیا به ایران داشت؛ به مرور زمان تقاضا برای چای در نزد ایرانیان افزایش یافت و فکر تولید بیش تر یا وارد کردن چای در بین برخی از اشخاص دولتی شکل گرفت.
در اواخر دوران قاجار و در ابتدا تلاش برای وارد کردن بوته‌ی چای از هندوستان و کشت آن در ایران، ناکام ماند؛ تا این که شخصی به نام «کاشف ‌السلطنه» به این کار همت گماشت.

لقب پدر چای ایرانی متعلق به همین شخص که شاهزاده‌ای از سلسله‌ی قاجار بود است. نام او «آقا محمد خان قوانلو» ملقب «میرزا کاشف‌السلطنه» متولد شهر «لاهیجان» بود. از او با القاب دیگری مانند «چای‌کار» نیز نام برده شده است.
با تحقیق بیش تر متوجه می‌شویم که این شخص در حدود سال 1895 میلادی به مقام ژنرال کنسول ایران در هندوستان منصوب می‌شود. در آن زمان، یکی از مناطقی که نمایندگان سیاسی کشورها در فصل تابستان در آنجا به سر می‌برده‌اند، منطقه‌ای واقع در دامنه‌ی هیمالیا به نام «سیملا» بوده است. در همین منطقه بود که «آقا محمدخان قوانلو» با چای‌کاری بیش تر آشنا شد و نظر به علاقه‌ی شخصی، به تحقیقات خود درباره‌ی چای ادامه داد.

در ادامه‌ی همین تحقیقات بود که در هندوستان به مسافرت‌هایی پرداخت که هدف از آن آشنایی و دیدن مناطق اصلی چای‌کاری در آن کشور بود. او به همین حد نیز بسنده نکرد و دوره‌ی تحصیلی مرتبط با کشت چای را نیز در هندوستان در مدرسه‌ی انگلیسی‌هاطی کرد و فارغ‌التحصیل شد.
برخی روایات حکایت از آن دارد که این شاهزاده‌ی قاجار به خاطر ممنوعیت تعلیم فنون چای‌کاری که در انحصار انگلیسی‌های مستقر در هندوستان بود، مدتی هویت واقعی خود را پنهان و خود را به‌عنوان خدمتکار یک پرنس فرانسویِ ساکن در هندوستان معرفی کرد تا بتواند در این رشته در مدرسه‌ی انگلیسی‌ها در هند تحصیل کند!
صحت سخن فوق کاملاً مشخص نیست ولی به نظر می‌رسد که مصونیت سیاسی یا امکانات وی به عنوان یک نماینده‌ی سیاسی بوده که باعث شده بتواند هویت واقعی خود را به‌هرحال به نوعی پنهان کرده و برخلاف مقررات جاری انگلیسی‌ها، تکنیک‌های انحصاری چای‌کاری را در هندوستان یاد بگیرد.
کاشف‌السلطنه مدتی نیز به‌طور عملی به کشت چای پرداخت. به‌هرحال، مسلم است که نخستین رواج دهنده‌ی رسمی کشت چای ایرانی، همین آقا محمدخان قوانلو بوده است. او نمونه‌هایی را به‌عنوان چای ایرانی که قابلیت پرورش بیش‌تری در شمال ایران را داشت برگزید و از هندوستان به ایران فرستاد. ازجمله گفته می‌شود که آقا محمدخان قوانلو از منطقه‌ی «کنگر» هندوستان حدود 3000 بوته‌ی چای به ایران منتقل کرد.
نخستین کارخانه‌ی مدرن چای در سال 1934 میلادی در ایران تأسیس شد و مزارع چای ایران شبیه به مزارع چای «دارجلینگ» هندوستان، بیش تر در دامنه‌ها قرار دارند و محصول اصلی آن‌ها چای سیاه است.